Zdarzenia i działania niepożądane w badaniach klinicznych
Stosowanie każdej substancji leczniczej może wiązać się z możliwością wystąpienia działań niepożądanych, bez względu na to czy produkt został dopuszczony do obrotu, czy też jest jeszcze na etapie badań klinicznych. W procesie badania klinicznego stan zdrowia pacjenta jest szczególnie monitorowany, ponieważ prawdopodobieństwo wystąpienia niepożądanych działań badanej substancji jest większe w porównaniu ze stosowaniem leku już zarejestrowanego. Jest to spowodowane m.in. tym, że warunki prowadzenia badania klinicznego różnią się od stosowania leku w ramach standardowej praktyki klinicznej, przede wszystkim ze względu na populację pacjentów biorącą udział w badaniach klinicznych, która jest specjalnie dobrana w zależności od choroby podstawowej i stanu zdrowia. Czas trwania badania klinicznego pozwala na uzyskanie podstawowych i najważniejszych danych na temat bezpieczeństwa produktu badanego. Jest on jednak relatywnie krótki, aby możliwe było zidentyfikowanie wszystkich odległych skutków wpływu produktu badanego na organizm człowieka, a grupa uczestnicząca w badaniu klinicznym jest stosunkowo mała, jednak reprezentatywna dla specyficznej populacji pacjentów. Dlatego też po zakończonych badaniach klinicznych oraz wprowadzeniu leku do powszechnego użycia, dane na temat bezpieczeństwa danego leku są stale monitorowane, zbierane i poddawane analizie.
W przypadku badań klinicznych istnieje rozróżnienie występujących w trakcie ich trwania powikłań na zdarzenia i działania niepożądane. Często terminy te są stosowane zamiennie, jednak nie oznaczają tego samego. W przypadku działania niepożądanego leku istnieje prawdopodobieństwo związku przyczynowo-skutkowego pomiędzy stosowaniem produktu leczniczego, a występowaniem określonej reakcji niepożądanej. Zdarzenie niepożądane określa się jako jakiekolwiek niepożądane zdarzenie natury medycznej, występujące u osoby, u której zastosowano produkt badany (w przypadku badań klinicznych) i nie musi ono wykazywać związku ze stosowaną terapią, np. złamanie kończyny. Obowiązkiem
badacza Badacz
jest monitorowanie i raportowanie wystąpienia zarówno działania, jak i zdarzenia niepożądanego u każdego uczestnika w jego dokumentacji, w karcie obserwacji pacjenta, a także informowanie o ich wystąpieniu
sponsora Sponsor
badania, który następnie udostępnia te dane odpowiednim organom nadzorującym.
Ocena profilu bezpieczeństwa leku odbywa się w odniesieniu do skuteczności danego produktu oraz charakterystyki choroby podstawowej, na którą cierpi pacjent. Oceniając występujące powikłania badacz ma na uwadze także aktualne standardy leczenia danej choroby, co rzutuje na ocenę nowej terapii. Badacz ocenia również czy zaobserwowane zdarzenie niepożądane spełnia definicję ciężkiego, czyli czy jest to jakiekolwiek niepożądane zdarzenie natury medycznej lub działanie występujące przy jakiejkolwiek dawce, które powoduje zgon, zagrożenie życia, wymaga hospitalizacji lub jej przedłużenia, czy też jest powodem znacznego upośledzenia czynności/inwalidztwa lub też prowadzi do powstania wady lub choroby wrodzonej. W praktyce klinicznej badacz może również zastosować dodatkowe kryterium ciężkości jakim jest – istotne zdarzenie medyczne, które
badacz Badacz
określa na podstawie swojej wiedzy medycznej i naukowej oraz doświadczenia. Oprócz tego obowiązkiem badacza jest także określenie przyczynowości zdarzenia niepożądanego. W sytuacji kiedy badacz na podstawie swojej wiedzy klinicznej oraz doświadczenia, a także dokumentacji pacjenta i wyników badań uzna zdarzenie za powiązane ze stosowaniem produktu badanego, mowa jest wtedy o działaniu niepożądanym. Kolejnym etapem jest ocena czy działanie niepożądane jest spodziewane i opisane w broszurze badacza, czy też nie. W praktyce zazwyczaj oceny tej dokonuje
sponsor Sponsor
badania.
Należy mieć na uwadze, że stosowanie leku w codziennej praktyce klinicznej będzie różnić się od stosowania produktu w badaniu klinicznym, ponieważ jak wspomniano powyżej, badanie kliniczne Badanie kliniczne odbywa się w specjalnych warunkach i nie obejmuje niektórych grup pacjentów, np. zazwyczaj z udziału w badaniu wykluczone są kobiety w ciąży, pacjenci posiadający wiele chorób współistniejących czy osoby starsze. Rzadko też prowadzone są badania kliniczne Badanie kliniczne z udziałem dzieci. Zatem na etapie badań klinicznych nie ma możliwości zidentyfikowania wszystkich możliwych dla danego produktu badanego działań niepożądanych, szczególnie tych odległych w czasie oraz tych wynikających z interakcji między lekowych, kiedy pacjent przyjmuje więcej niż jeden lek, a także interakcji pomiędzy produktem leczniczym Produkt leczniczy a składnikami pokarmowymi.
W związku z powyższym zarówno główny badacz, jak i cały personel medyczny prowadzący badanie kliniczne, a także sponsor stawiają bezpieczeństwo pacjenta na pierwszym miejscu, dlatego też jest on tak szczególnie monitorowany, a wszystkie działania niepożądane podlegają niezwłocznemu raportowaniu, by pacjent pomimo wystąpienia działań niepożądanych, odniósł większe korzyści ze stosowanej terapii niż ryzyko ewentualnych powikłań.
Bibliografia:
- Wiela-Hojeńska A. Łapiński Ł. Niepożądane działania leków; Arcab A. Lepionka W. Mirecka D. Pomorski I. Jak powstaje bezpieczny lek. Od badań klinicznych do pacjenta [W:] red. Maciejczyk A. Kruk M. Bezpieczeństwo farmakoterapii. Podręcznik pharmacovigilance; wyd. Medipage, Warszawa 2017.
- Ustawa z dnia 6 września 2001 r. Prawo farmaceutyczne.
- Brodniewicz T. Badania kliniczne; Cedetu, Warszawa 2015.
- Komunikat Komisji – Szczegółowe wytyczne dotyczące zbierania, weryfikowania i prezentowania sprawozdań z niepożądanych zdarzeń i działań występujących w badaniach klinicznych produktów leczniczych Produkt leczniczy przeznaczonych do stosowania u ludzi („CT-3” ); 2011/C 172/01 EUR-Lex - 52011XC0611(01) - EN - EUR-Lex (europa.eu) (dostęp 13.12.2021 r.)
Autor: Magdalena Jabłońska- specjalista ds. badań klinicznych w ABM