Fazy badań klinicznych - od laboratorium do leku na rynku
Rozwój nowego produktu leczniczego Produkt leczniczy to proces długi, skomplikowany oraz wymaga rozległej wiedzy i doświadczenia zespołów badawczych. Kluczowym jego elementem są badania kliniczne, których wyniki decydują o dopuszczeniu leku do obrotu. Ich celem jest potwierdzenie bezpieczeństwa i skuteczności terapii, a wyniki tych badań mają bezpośredni wpływ na decyzję rejestracyjne. Zanim jednak nowy lek trafi do pacjentów, musi przejść przez kilka etapów, zaczynając od badań przedklinicznych.
Badania przedkliniczne poprzedzają fazy kliniczne i prowadzone są w warunkach laboratoryjnych oraz na modelach zwierzęcych. Jednym z najbardziej istotnych celów badań przedklinicznych jest określenie skuteczności badanego produktu leczniczego w zwierzęcym modelu choroby. Na podstawie wyników badań przedklinicznych decyduje się, czy dany związek może być bezpiecznie podany ludziom. Choć etap ten odbywa się „poza oczami” pacjentów, jest niezwykle ważny dla dalszego rozwoju leku.
Badania kliniczne możemy podzielić na te przed rejestracją leku, czyli badania fazy 0, I, II, III oraz po rejestracji leku, czyli badania IV fazy.
Badania fazy 0 to opcjonalny etap badań klinicznych, który służy bardzo wczesnej ocenie działania substancji w organizmie człowieka. Wykorzystuje się tu tak zwane mikrodawki leku, zwykle znakowane izotopem promieniotwórczym, aby sprawdzić mechanizm działania oraz uzyskać wstępne dane farmakokinetyczne. Badania prowadzone są na niewielkiej liczbie zdrowych ochotników, od kilku do kilkunastu osób. Badania fazy 0 nie są jednak zbyt popularną metodą pozyskiwania danych, stanowią one zaledwie ok. 0,7% wszystkich badań klinicznych.
Pierwsza faza badań klinicznych to badania, gdzie nowy produkt po raz pierwszy podawany jest ludziom. Najczęściej są to zdrowi ochotnicy, jednak w przypadku niektórych terapii – np. onkologicznych – udział biorą pacjenci z konkretną chorobą. Liczebność populacji mieści się w przedziale od kilkunastu do kilkudziesięciu osób. Podczas pierwszego podania leku, badacze Badacz mają na celu uzyskanie podstawowych informacji dotyczących bezpieczeństwa badanej substancji, tolerancji oraz reakcji organizmu. Ważne jest również otrzymanie danych dotyczących farmakokinetyki. W badaniu fazy I, uczestnicy dostają substancję leczniczą w pojedynczej dawce, ale w kilku stężeniach. Istnieje również możliwość podania badanej substancji w dawkach wielokrotnych w odstępstwach czasowych.
Badania drugiej fazy prowadzi się z udziałem pacjentów cierpiących na konkretną chorobę, będącą przyszłym wskazaniem terapeutycznym. Do badania kwalifikowane są starannie dobrane grupy chorych o zbliżonych cechach klinicznych – takich jak wiek, stopień zaawansowania choroby czy obecność chorób współistniejących. Dzięki temu możliwa jest bardziej precyzyjna ocena skuteczności i bezpieczeństwa terapii. Dobór uczestników odbywa się na podstawie ściśle określonych kryteriów włączenia i wyłączenia. W II fazie badania bierze udział zazwyczaj od kilkudziesięciu do kilkuset pacjentów. Wszystko zależy od wymagań prowadzonego badania, czasem zdarzają się badania, w których potrzebna jest większa lub mniejsza grupa uczestników. Na tym etapie badania, głównym celem jest uzyskanie wstępnych danych o skuteczności oraz bezpieczeństwie produktu leczniczego. Ponadto ważne jest również potwierdzenie wcześniej zdobytych informacji w fazie I.
W badaniu III fazy zazwyczaj bierze udział kilka tysięcy chorych. Są to najczęściej projekty randomizowane, co oznacza, że uczestnicy są losowo przydzielani do jednej z grup: otrzymującej badany produkt lub do grupy kontrolnej, która może otrzymać placebo Placebo lub standardową terapię. Dodatkowo badania te są zazwyczaj podwójnie zaślepione, czyli ani uczestnik, ani badacz, ani zespół badawczy nie wie do jakiej grupy terapeutycznej został przydzielony uczestnik badania, a więc czy otrzymuje produkt badany, czy placebo/standardową terapię. Na tym etapie podobnie jak w fazie II, głównym celem jest potwierdzenie skuteczności i bezpieczeństwa badanego produktu leczniczego, lecz w większej grupie chorych. W fazie tej uczestnicy to pacjenci ze wskazaniami do farmakoterapii. Badania fazy III kończą się wraz z przygotowaniem wniosku o dopuszczenie badanego produktu do obrotu.
Badania IV fazy są to badania porejestracyjne. Rozpoczynają się w momencie, kiedy nowy produkt leczniczy Produkt leczniczy zostanie już dopuszczony do obrotu. Celem prowadzenia tych badań jest ustalenie efektów długotrwałego przyjmowania leku w aspekcie skuteczności oraz bezpieczeństwa, a także jakości życia pacjentów. Ponadto celem tych badań jest porównanie skuteczności działania danego produktu leczniczego z produktami alternatywnymi stosowanymi w standardowej terapii.
Droga od laboratorium do apteki jest wieloetapowa. Każda faza badań – od przedklinicznych po porejestracyjne odgrywa kluczową rolę w zapewnieniu pacjentom bezpiecznych i skutecznych terapii. Dla pacjentów udział w badaniu klinicznym to nie tylko szansa na dostęp do nowoczesnego leczenia, ale także istotny wkład w rozwój medycyny.
Bibliografia:
- Badania kliniczne. Brodniewicz T. red., Warszawa 2015, wyd. CeDeWu
- Badania kliniczne. Organizacja, nadzór i monitorowanie. Walter M. red., Warszawa; 2004, wyd. OINPHARMA
Autorka: Aleksandra Grabowska-Markova